Iolanda Zúñiga, Natura

Algunhas notas sobre a esterilidade do futuro
Natura, a última obra publicada da escritora Iolanda Zúñiga, aparece ante nos, en principio, como unha hábil combinación -en termos temáticos- dos tropos desenvolvidos en dous clásicos da narrativa distópica máis ou menos recente, O conto da criada de Margaret Atwood (1985) e A estrada (2006) de Cormac McCarthy. A apocalipse medioambiental, a necesidade de sobrevivir nun planeta arrasado e a instrumentalización do corpo das mulleres son os eixes que articulan o contido desta novela. Porén, por riba desta substancia narrativa, a novela dispón tres capas diferentes que funcionan reforzándose mutuamente ao longo de todo o relato. A primeira das capas é a da linguaxe, unha aposta por un rexistro poético salpicado de terminoloxía científica especializada. O ritmo interno dos parágrafos xunto ao uso de repeticións e aliteracións continuadas remiten, pola súa banda, a unha voz en estado de trance, a unha voz que describe e enuncia si, pero que tamén semella estar recitando de continuo, unha que referencia o cantar de cego, a poesía épica grega ou mesmo a prosodia do rap contemporáneo. A segunda capa é a da reflexividade da voz que fala. De forma continua, un rexistro literario máis propio do ensaio entrecrúzase coa expresividade derivada da modulación poética anterior. Coma se fora un artigo do Enviromental Humanities, a busca dunha perspectiva case sociolóxica que prime unha descrición máis obxectiva domina gran parte da narración. A súa alternancia coa voz poética dota de orixinalidade ao conxunto e fai que cada capa potencie o efecto da outra nunha realimentación constante. Por último, unha intención política permea todas as páxinas do libro. Se a ciencia ficción distópica é sempre un comentario sobre o noso presente, Natura leva ao extremo esta premisa: a crise medioambiental, a problemática das migracións masivas, a instrumentalización do corpo das mulleres ou os reximes totalitarios que aspiran ao control total das vidas coa excusa do futuro son algúns dos temas que se articulan ao longo do libro. As tres capas anteriores definen expresión e temática, estruturando e dando contido a unha voz que non sabemos ben dende onde fala pero que se modula según a necesidade adoptando un ton que ás veces é apocalíptico, outras intimista, e, en ocasións o son dunha especie de dispositivo sen corpo que se limita a rexistrar acontecementos. 


O conxunto flúe con vigor, nunha riada de acontecementos que se acugulan sen dar tregua, para amosar o nihilismo que virá, un que rebasa o existencial para acadar o nivel do esencial. O futuro que se expón en Natura ten borrada a dimensión renovadora que vai asociada á morte. Non hai ciclo da vida xa neste tempo, quedando o mundo, tras o Armageddon medioambiental, reducido a un mero soporte inerte e estéril incapaz de albergar nada que non sexa unha sorte de expresión mineral do existente. Esta esterilidade desprégase en varios planos, dende o persoal ata o político e o social. Ao liquidar a natureza na que vivimos mergullados como seres humanos, dinos Iolanda Zúñiga, o que estamos a facer é liquidarnos a nós mesmos e a calqueira posibilidade de idea de humanidade. Non hai, pois, futuro sen natureza, e calqueira pretensión de remplazo tecnolóxico é unha calella sen saída, unha aposta por un mundo no cal non quedará sitio nin siquera para a morte.

A peripecia da protagonista, unha supervivinte pese a todo, está recollida cunha delicadeza que non exclúe momentos de intensa crueza, en especial os referidos ás vicisitudes do corpo. A experiencia feminina adquire unha importancia crucial no relato, como se o dano infrinxido á natureza estivera simbolizado e concentrado no corpo da protagonista. Esta equiparación entre muller e natureza é especialmente interesante ao ser o organismo feminino o lugar onde se decide a supervivencia da especie, ao igual que é a natureza como sistema a depositaria do futuro de todo o existente. Hai un latexo feminista que atravesa toda a narración. Non adquire expresión en forma de manifesto pero determina as reflexións da voz que conta a historia, voz que sinala responsabilidades e que determina a culpabilidade das accións persoais e colectivas. Na novela achegámonos a eses corpos das mulleres reducidos á meros recipientes para a reprodución e non podemos evitar relacionar esta condición cos intentos contemporáneos de legalizar cousas como os ventres de aluguer baixo o nome de "xestación subrogada". A potencia política do relato cristaliza na exposición de situacións de este tipo nas cales o contexto distópico bota luz sobre a nosa propia época con lucidez, unha luz que presenta a tonalidade dunha certa desesperanza, dun certo esgotamento pola tendencia do existente a ir a peor a gran velocidade.


Mark Fisher, Realismo Capitalista

Si el trabajador-preso es el protagonista de la disciplina, el deudor-adicto es el personaje del control. EL capital ciberespacial funciona en el momento en el que sus usuarios se vuelven adictos. William Gibson lo reconoce en Neuromante, cuando Case y el resto de los cowboys del ciberespacio se desconectan de la matrix y sienten insectos bajo la piel. (La afición de Case a las anfetaminas no es más que el sustituto de su adicción a una velocidad mucho más abstracta.) Si algo como el desorden de déficit de atención e hiperactividad es una patología, entonces es una patología del capitalismo tardío: una consecuencia de estar conectados a circuitos de entretenimiento y control hipermediados por la cultura del consumo. Del mismo modo, lo que se conoce como dislexia puede no ser otra cosa que una suerte de poslexia. Los adolescentes tienen la capacidad de procesar los datos cargados de imágenes del capital sin ninguna necesidad de leer: el simple reconocimiento de eslóganes es suficiente para navegar el plano informativo de la red, el móvil y la TV. "La escritura nunca fue algo propio del capitalismo. El capitalismo, de hecho, es intrínsecamente iletrado", afirmaron Deleuze y Guattari en El Anti Edipo. "El lenguaje electrónico no funciona a través de la voz o la escritura; los datos se procesan perfectamente en ausencia de ambas." De ahí que tantos empresarios exitosos sean en efecto disléxicos, aunque no sepamos si su eficacia posléxica es la consecuencia o la causa de su triunfo.

 [Capítulo: Impotencia reflexiva. "Inmovilización" y comunismo liberal]

 El mandato de la responsabilidad ética individual nunca fue más fuerte que hoy en día; en su libro Marcos de guerra, Judith Butler utiliza el término responsabilización para referirse a este fenómeno. Por eso es necesario, más que nunca antes, cargar las tintas nuevamente en la estructura. En lugar de afirmar que todos, es decir, cada uno, somos responsables del cambio climático, podríamos decir que nadie en verdad lo es y que ese es el problema. La causa de la catástrofe ecológica está en una estructura impersonal que, aunque es capaz de producir todo tipo de efectos, no es capaz de quedar sujeta a responsabilidad. El sujeto que se requiere a tal fin, un sujeto colectivo, no existe, pero la crisis, una crisis global como todas las que enfrentamos en la actualidad, necesita que lo construyamos. Sin embargo, la proclamada inmediatez ética que estuvo en boga en la cultura política británica al menos desde 1985, cuando el sentimentalismo de consenso de Live Aid reemplazó al antagonismo de las luchas mineras, boicotea permanentemente la emergencia de un sujeto tal.

 [Capítulo: No existe algo así como un operador central]

Killian Fritsch

Vendo o documental “No Intenso Agora” de Joao Moerira Salles, descubro a figura de Killian Fritsch, unha desas innumerables notas a pé de páxina engadidas ao relato da Historia. “No Intenso Agora” mestura as memorias persoais de Salles en forma de gravacións familiares en super 8 que recollen as viaxes polo mundo dunha nai adiantada ao seu tempo (en especial pola China de Mao) co relato histórico -a partir de found footage pouco coñecido- dos feitos acontecidos no maio do 68 parisino e na primaveira de Praga. Killian Fritsch foi un estudante de enxeñería metido a publicista e lector de Marx e de Karl Korsch. Xunto co seu compañeiro de axencia Bernard Cousin (falecido en 2018) ideou o lema “debaixo dos adoquíns está a praia”, un dos grandes hits do momento e, posiblemente, a frase que condensou, coa eficacia que so é posible dende o mundo da publicidade, o zeitgeist da época. Despois deses meses nos que parecía que o capitalismo ía a reventar en Francia e que o propio de Gaulle pasaría a ser historia antes da chegada do verán, Killian viviu dous anos coa resaca deses anos de intensidade máxima incapaz de adaptarse á volta á normalidade que seguiu.

Busco en google e apenas atopo nada sobre el, nin siquera unha fotografía borrosa que me permita poñerlle unha cara a ese home capaz de sintetizar con tanto éxito -de forma tan superficial, polo tanto- o que estaba a acontecer no maio do 68. Pregúntome que tal levaría o de ser publicista e marxista nun tempo no cal a publicidade comezaba a ser a maquinaria necesaria para soldar  desexo e consumo como elementos claves na lóxica da acumulación capitalista. Que lle pasaría pola cabeza despois da súa contribución a esa rampa de lanzamento da posmodernidade que foron as revoltas parisinas do 68. No fondo, en Killian Fritsch atopo unha imaxe especular e prototípica de moitos de nos, habitantes dunha clase media en extinción posuídos por intensas convicións internas acerca do mundo no que querriamos vivir, que, porén, non nos impiden levar unha vida case completamente acorde co que o sistema neoliberal reclama de nos. En Killian Fritsch podo situar unha referencia clara da xestación desa distancia cínica coa a propia existencia, dese empeño por preservar unha interioridade desertora capaz de convivir cuns hábitos que simplemente fornecen o-que-hai cada día da existencia.

Killian suicidaríase con apenas 30 anos en 1970 tirándose ás vías do metro na estación de Gaité (“Alegría” en francés), nun paso ao acto que, posiblemente, daba conta dunha insatisfación profunda, dunha fenda insalvabable entre pensamento e vida definitoria dos tempos que estaban chegando. O feito de suicidarse nunha lugar con ese nome delata a necesidade de deixar constancia dun desacougo imposible de superar e, ao tempo, de facer unha especie de xesto irónico definitivo, unha performance final á altura da súa frase insuperable.

Rebuscando en internet cun pouco máis de profundidade poden atoparse entrevistas ao seu compañeiro Bernard Cousin -a quen agora mesmo atribuéselle de forma “oficial” a paternidade da frase-, algunhas referencias ás adicións de Killian como fonte da súa motivación suicida, incluso libros recopilatorios coas frases e grafitis do momento nos que aparece o seu nome puntualmente. A cuestión é que, realmente, baixo os adoquíns nunca houbo praia algunha nin posibilidade de tal cousa. Esa era a gracia do lema. A promesa dun imposible de tintes case fantásticos baixo a capa da normalidade máis gris. Como agora, calqueira promesa do capitalismo no que respecta á liberación dos nosos desexos e á posibilidade de levar unha vida merecedora de tal nome é pura fantasía. Marketing para suicidas no cal seguimos caíndo.

Julian Barnes, El Ruido del Tiempo

En un mundo ideal, un joven no debería ser irónico. A esa edad, la ironía impide el crecimiento, atrofia la imaginación. Lo mejor es empezar la vida con un estado mental alegre y abierto, creyendo en los demás, siendo optimista, franco con todo el mundo en todo. Y después, cuando llegas a entender mejor a las cosas y a las personas, desarrollar un sentido de la ironía. La progresión natural de la vida humana va del optimismo al pesimismo, y un sentido de la ironía ayuda a atenuar el pesimismo, ayuda a producir equilibrio, armonía.

Pero este mundo no era un mundo ideal y por eso la ironía crecía de formas extrañas y súbitas. De la noche a la mañana, como un hongo; desastrosamente, como un cáncer.

Random Acts of Kindness Week

Lendo a reportaxe que o xornalista Casey Newton fixo para The Verge acerca das condicións laborais dos moderadores de contidos de Facebook, descubro unha desas invencións dos departamentos de recursos humanos que parecen sacadas dun capítulo de Black Mirror: as Semanas de Actos de Amabilidade Aleatorios. En efecto, parece ser que na "cultura" empresarial estadounidense está bastante estendido levar a cabo este tipo de actividades para favorecer un bó clima de traballo e facer da actividade laboral algo -supostamente- menos inhumano reforzando -iso din- os lazos afectivos entre o personal.

A reportaxe que enlazo no parágrafo anterior describe as condicións dos traballadores nun centro da empresa Cognizant, un outsourcing deses que emprega Facebook para no ter en nómina á xente que se emporca coa lama dos contidos máis chungos que son publicados nesta rede social. Entre os trastornos laborais destes traballadores destaca algo semellante ao síndrome de estrés postraumático polo visionado intensivo e continuado de esceas de violencia e de contido degradante. As xornadas, con trinta minutos de descanso para comer, e dúas paradas de quince minutos para descomprimir, inclúen un descanso doutros nove minutos oficialmente chamado "tempo de benestar". En que emprega a forza de traballo eses 15+15+9 minutos? En tres cousas basicamente: ter sexo onde poden, colocarse a mil por hora e subirse aos tellados para sopesar a idea de tirarse abaixo.

A empresa, consciente do ambiente complicado que xenera a labor dos seus empregados, fai de cando en vez estas Semanas de Actos de Amabilidade Aleatorios. Que consisten basicamente en tirar  cordas de tender a roupa con post-its colgados nelas cheos de mensaxes motivacionais e un bombón engadido. Para que unha suba do salario, unha redución da xornada laboral, un aumento dos tempos de descanso, asistencia psicolóxica continuada ou interrupcións de varios días na súa labor se poden ofrecerlles un post-it cunha mensaxe sacada das tazas de Mr. Wonderful e un bombón que son ambas man de santo para os trastornos de estrés postraumático como ben saben os profesionais da saúde mental?

Coma se dun eterno retorno se tratara, voltamos repetidamente a condicións laborais que rozan a escravitude ou a abrazan sen complexos. A forza de traballo, esplotada e violentada de todas as maneiras posibles, sofre, ademais das condicións humillantes, as solucións "creativas" deses laboratorios da estupidez que son os departamentos de recursos humanos. Dende as cervexas "afterworking" promovidas por istos ata as xuntanzas de fin de semana en campos de paintball e tolemias polo estilo, a capacidade de imaxinar actividades degradantes para que os empregados se sintan "parte da empresa" parece non ter límites. Estas Semanas de Actos de Amabilidade Aleatorios inciden nesta tendencia, desviando as reclamacións laborais cara unha sorte de sentimentalismo que pretende emborcar a problemática das condicións de traballo cara o eido do desaxuste psicolóxico persoal. Desaxuste que debe ser curado a base de abraciños, palmadiñas nas costas e dun afecto despersonalizado que supostamente debería aliviar o sufrimento do empregado.

Fronte a este invento noxento eu propoño a creación das Semanas de Actos de Odio Aleatorios. Non daría instrucións concretas, deixaría aos traballadores que a súa imaxinación voase libre a partir da súa situación persoal na empresa. Ao igual que as outras semanas, probablemente non servirán para cambiar as condicións de traballo pero iso si, co a gusto que se ían quedar de cando en vez, igual si que funcionaban como detonante para enfrontar os trastornos psicolóxicos enfocándose na reclamación dura dos dereitos laborais pisoteados. Tamén, como beneficio indirecto, posiblemente estas semanas ata deran lugar á formación de lazos persoais reais entre compañeiros de traballo e incluso poderían servir para aumentar a conciencia de clase (tan necesaria cando un está a vender a súa forza de traballo). E, claro, sen bombóns polo medio (aínda que boh, eu si que conservaría o dos bombóns, todo é mellor con eles!)