Estás lendo

Still Walking, Hirokazu Koreeda (2009)


Que é unha familia? Da mesma forma que unha parella son dúas persoas que din ser unha parella, unha familia é un grupo de xente que di ser unha familia. O tautolóxico, polo tanto é parte esencial de ámbalas dúas cousas. O carácter performativo da propia palabra -ese definirse como algo para chegar a ser ese algo- expresa un desexo que está sempre balanceándose entre a plenitude da súa realización e a vértixe da posible desaparición.

Que é unha familia? Still Walking fai a pregunta a partires da reunión veraniega dunha familia xaponesa que rinde homenaxe ao fillo maior morto afogado quince anos atrás ao salvaren a vida dun compañeiro de clase. Arredor do oco que deixa a súa morte e da conseguinte presenza abafante que xenera a súa ausencia descurre calmosamente un relato que traballa en dous niveis diferentes: o público -a familia que se presenta como un ideal ante os demáis, un relato pechado sen fendas, unha foto para enmarcar, un escaparate a exhibir- e o privado -o real da familia: os segredos, as mentiras, os enganos e o traumático-oculto-.

Rodada dende unha óptica naturalista e centrada en dous espazos básicos, a casa familiar e o paseo até o cemiterio onde xace o irmán maior, a película xoga a amosar as conversas entre os persoaxes que forman a familia, a exhibir a combinación de forzas centrífugas e centrípetas que tiran das relacións interpersoais e dos rituais que lles dan acougo.

Os cabezas de familia son dous caracteres opostos axustados ao modelo tradicional de parella: un médico xubilado que non da superado o abandono da vida laboral e unha ama de casa lixeiramente histerizada que mantén unha relación de amor-odio co seu marido e con seu propio rol no universo familiar. O conflicto entre eles dous, a súa diferenza constitutiva como parella, é a que separa a cada un dos fillos dos proxenitores e a cada un dos irmáns entre si. As ligazóns familiares aparecen, pois, máis como un conxunto de rasgos negativos compartidos que como unha afirmación dunha substancia esencial.

O primeiro momento de desgarro na película, de aparición do suceso traumático fundacional que move a película polo tanto, é a presenza na casa do rapaz que sobreviviu ao afogamento grazas ao sacrificio do fillo maior. Como se soportase un exceso de vida dende a morte deste, o rapaz presenta unha obesidade desmesurada. Mentras soporta os reproches semiagochados da nai, autohumíllase ante toda a familia exhibindo unha existencia fracasada. O mozo encarna unha especie de carácter bufonesco que aparece ligado a unha sorte de mantra do tipo "non merecía vivir eu senón el". É, quizais, o persoaxe que liga máis solidamente a toda a familia: todos están na súa contra, todos o desprezan paternalistamente e el acepta con humildade este papel. A ausencia do fillo encárnase nese exceso de vida desacougada e desencarrilada, como un negativo da existencia exitosa que o fillo morto debería estar levando como suposto médico que -supoñemos- ía rematar por ser.

O poder dos mortos para definir os roles dos vivos sígnase neste personaxe desgraciado, pero non é esta a única marca do fillo maior na vida dos que o rodeaban. O fillo menor, restaurador en paro, vive asoballado polo silenzo resentido e despectivo do pai. Incapaz de axustarse ao modelo que este esperaba para el, paga o prezo da súa liberdade, de querer facer o que quere en forma dunha carraxe silenciosa e permanente que o fai sentirse estraño sempre no seo da súa familia. Quizais de todos os persoaxes é o máis doente: á dor do irmán morto ao que quería-admiraba-odiaba engade a imposibilidade de ser como el. A súa competencia co morto idealizado está abocada á derrota. O irmán maior é unha figura completa, perfecta no seu carácter de fillo-ideal. El, pola contra, é un pobre ser vivo agobiado polas continxencias do cotián, ferido pola circunstancia familiar e sempre á defensiva a causa da súa relación cunha viuva nova que ten un fillo dun matrimonio anterior.

A outra irmá, desenvolta socialmente e identificada co seu papel de ama de casa "moderna", agocha a segreda esperanza de quedar a vivir na casa dos pais e asumir o papel de xefa da casa familiar. En certo sentido é unha réplica algo frívola da súa nai, entregada ao ámbito doméstico e doída por non ter desenvolto unha carreira profesional "polo ben da súa familia". Esta relación entre nai e filla, contaminada por unha competencia non disimulada, é tan troncal como o papel que desempeña o fillo morto. Arredor dese burato negro a relación entre ámbalas dúas desenvólvese nun proceso algo enfermizo de afecto e celos. Para non deixar nada solto, o seu marido é un lacazán ao cal todos desprezan cariñosamente.

Por último, película xira de forma lóxica arredor do propio conxunto formado por estas relacións danadas e ensombrecidas pola morte do fillo maior: nai-pai, nai-filla, pai-fillo dando forma a un fresco das moitas razóns de como a dor común crea lazos complexos e vevenosos nos que é difícil distinguir a calor do afecto da asfixia do nó pechado arredor do propio pescozo. De novo, a idea de familia como conxunto de persoas unidas por un baleiro, por unha ausencia, por unha dor común que crece arredor dese baleiro e coma un cancro establece vasos comunicantes tóxicos entre os membros do grupo.

Neste circuito pechado e condenado á podremia ao longo prazo entra a parella do fillo restaurador, a viúva nova que porta a súa dor particular, que está "limpa" dos lazos tóxicos que xuntan ao resto dos membros da familia e que, dalgunha forma encarna a idea de que a única posibilidade de supervivencia para un grupo humano é a incorporación de membros externos que resitúen e recontextualicen as relacións existentes. É esta muller, capaz de sacrificar o recoñecemento do seu propio trauma, a que trae ondas de algo novo á superficie familiar. Non é tanto a súa persoalidade "psicolóxica" como a súa posición estrutural de elemento externo alleo á configuración familiar existente, sedimentada e solidificada, imposible de seren alterada dende o interior. A súa relación coa súa sogra e a súa cuñada obriga a estas a mirarse dun xeito diferente, a ser conscientes da súa competencia, da violencia agochada trala educada forma de sociabilidade que comparten. O seu fillo comparte xogos cos fillos da filla, como un elemento estraño que os fai conscientes da súa situación de privilexio respecto a el, e, por riba de todo, é capaz de chegar até o médico resentido e saltar por riba da súa dor para establecer un principio de ligazón, para traelo de volta á comunidade dos afectos.

Presentada a ausencia nuclear, os persoaxes unidos por ela, e os posibles elementos liberadores, só queda construir a escea da catarse. A visita de todo o grupo ao cementerio á tumba do fillo trae consigo a aparición dunha mariposa amarela pouco frecuente e de gran beleza que está asociada tradicionalmente aos espíritos dos defuntos. Cando, xa de noite, outra mariposa coma a vista no cementerio entra na casa a nai entra nun gran estado de excitación: o espírito do fillo morto está aí, nesa mariposa, nese exceso de vida que aparece por sorpresa nese niño de dor que é a casa familiar. Capturada polo fillo menor "vedes? Só é unha mariposa!", é finalmente liberada e devolta ao campo do que ven. Pero no proceso de captura e liberación opérase unha outra liberación milagrosa: o espíritu do fillo maior -a súa ausencia traumática- é devolto ao exterior -o trauma é resimbolizado, integrado na estrutura simbólica existente- e, grazas a isto, os membros da familia poden empezar a pensarse doutra forma, a desmarcarse da gravitación descomunal do fillo morto. O catalizador de todo isto é o fillo da viuva que observa, na mariposa que se alonxa no xardín, o xesto de despedida do seu propio pai morto, ao tempo que asume a integración na súa nova familia como a combinación da aceptación de dúas dores diferentes. O xesto da súa nai, que obvia o seu propio trauma, que sacrifica o seu recoñecemento en pro da súa nova familia de adopción é o momento ético decisivo da película e o que establece a lectura principal desta. Borrarse lixeiramente para que a convivencia non sexa un combate permanente, ou algo así.

Comentarios nesta entrada

 

Este sitio está baixo as condicións dunha licencia Creative Commons.

RSS Feed. Feito con Blogger. Plantilla Modern Clix, deseñada por Rodrigo Galindez. Modern Clix blogger template por Introblogger.