Odön von Horváth, juventud sin dios

 

O nazismo, esa ideoloxía psicopática que arrasou Alemaña e Europa fai casi un século, non apareceu da noite a mañá. No periodo de entreguerras do século XX unha xeración enteira foi educada nas coordenadas morais da preparación para a guerra en base á delirante idea da superioridade racial. A incubación de tales fantasías realizouse paseniñamente ao longo dunha década, nun proceso que transformou as escolas xermánicas nun viveiro de sociópatas incapaces de entender nada que non fora  apretar o gatillo dun arma ou desfilar ao paso da oca diante do pequeno paiaso dictador. Alimentados polo odio, a ignorancia, as penurias económicas e a nacente industria da manipulación de masas a través da radio, millóns de persoas acolleron con entusiasmo unha ideoloxía que aproveitaba os síntomas dunha grave crise económica e social para propoñer "solucións" simples e unha mirada sobre o mundo totalmente deshumanizada. A etapa da economía desregularizada que inauguraron os anos vinte do século XX daría paso ao nazismo nunha especie de carreira de relevos entre ideoloxías tanáticas. É ben coñecido, por poñer un exemplo emblemático, o papel do empresario norteamericano Henry Ford no seu apoio ao partido nazi alemán: ademais dos cartos aportados para financiar o nazismo contribuiu ao deseño dos campos de exterminio e patrocinou a propaganda antisemita de forma activa. Fascismo e capitalismo terminal sempre na mesma equipa, compartindo substrato moral e métodos autoritarios.

A novela de Horväth encarna un vello principio benjaminiano: se unha característica do fascismo é a estetización da política (para -baixo a apariencia da "revolución"- deixar sin tocar os privilexios da sociedade de clases), a resposta da arte debe ser a politización da estética. "Juventud sin dios" é unha novela política que mantén unha distancia saudable co panfleto (un xénero complicado de manexar) e que aproveita os resortes do roman para encarar os dilemas políticos do seu tempo dende o espanto producido polo ascenso nazi. O protagonista, un profesor de educación secundaria, enfróntase a unha xeración de adolescentes alemáns criados entre soflamas patrióticas, exaltación da guerra e supremacismo ario. Malia os seus intentos de contemporizar na medida do posible para non complicarse a existencia, acaba envolto nunha historia criminal nun campamento de milicias que pon sobre a mesa as pulsións asasinas dos seus alumnos, aprendices nazis intoxicados de patriotismo belicista. O que comeza como un relato costumbrista sobre a vida e a educación na Alemaña dos primeiros anos trinta evoluciona con rapidez cara á radiografía descarnada dunha parte da súa sociedade entregada aos delirios imperialistas dos dirixentes fascistas. A complicidade das elites económicas, o conformismo dunhas clases medias que se suben ao carro dos gañadores e, tamén, a resistencia subterránea ao estado de cousas, conforman o contexto que sirve de soporte á trama.

A novela é, ante todo, a testemuña estupefacta de quen viu vir unha onda de nihilismo reaccionario capaz de barrer todo o existente en nome dos vellos privilexios de clase e dos delirios raciais do século XX. Estos, alimentados polos incipientes medios de comunicación de masas, substanciaríanse na noxenta "solución final" de 1942, materialización da ignominia máis grave cometida nunca contra a especie humana en forma de campos de exterminio. O camiño ata chegar a ela comezara case dúas décadas antes, coa intoxicación ideolóxica levada a cabo de forma lenta pero sostida en todas as capas do tecido social alemán, en especial sobre a súa mocidade. Horváth utiliza frases curtas e secas, sen adxectivos apenas. A súa prosa está reducida ao mínimo, os pensamentos do protagonista mestúranse con descricións breves dos acontecementos que o asaltan configurando un todo que é pura estrutura ósea. O armazón novelístico vai facendo unha especie de espiral na que se repite o tema central ampliando as súas circunstancias contextuais: da escola pásase ao campamento de milicias e, deste, ao xulgado e ao tecido social do seu pobo. As mesmas conductas, o mesmo clima moral, o mesmo pánico ante as dimensións que toma a enfermidade colectiva.

Lido dende 2021 o texto produce un estremecemento considerable. É evidente que o fascismo non está educando á nosa mocidade cun programa autoritario e proclamas racistas explícitas transmitidas dende os colexios. Pero mentras as escolas esmorecen atascadas no modelo educativo deseñado para formar man de obra na sociedade industrial, a rapazada é educada polas redes sociais, o infinito de datos contidos en internet e o mercado. E este último, en especial, non funciona a base de ordes e disciplina, senón de seducción e fetichismo da mercancía. As mensaxes, porén, son sinxelas: egoísmo economicista, cultura do éxito, desprezo do diferente -en especial se é pobre, está racializado ou non é heteronormativo- e negación do colectivo en calquera das súas formas, excepto cando se trata de cuestións patriótico-identitarias de aspecto brando e festivo pero de fondo duro e serio (ese patriotismo deportivo no que todo son risas ata que un despreza abertamente os sentimentos patrióticos maioritarios). Non son as coordenadas morais do nazismo pero prefiguran un orde social que reverbera con el. Se lle sumamos a isto a onda neoreaccionaria contemporánea que enfoca a carraxe das clases sociais perdedoras da globalización sobre as clases subalternas, atopamos un cóctel estrano no que os intereses dos máis ricos (penso nun Trump, un Boris Johnson e similares) son defendidos violentamente por aqueles que se asoman ao abismo da precariedade, a pobreza e o desenganche social. Con estes materiais, que tería escrito Odön von Horváth de ter vivido hoxe?