Fragmento dunha carta de Franz Kafka ao historiador Oskar Pollak

"Penso que deberiamos ler só a clase de libros que nos danan e acoitelan. Se o libro que estamos a ler non nos esperta voándonos a cabeza, para que estamos a lelo? Para que nos faga felices, tal e como escribe vostede? Por Deus, precisamente seriamos felices se non tiveramos libros, e o tipo de libros que nos fan felices son da clase que poderiamos escribir nós mesmos se tiveramos que facelo. Pero precisamos libros que nos afecten como un desastre, que nos aflixan profundamente, como a morte dalguén a quen amásemos máis que a nós mesmos, como ser exiliados no profundo dos bosques lonxe de todo o mundo, como un suicidio. Un libro debe ser a machada para o noso mar xeado interior. Esa é a miña crenza."

Eleccións autonómicas 2020

No segundo capítulo do seu libro "Seguir con el problema", Donna Haraway recupera a análise do nazismo que fixera Hanna Arendt no seu libro "Eichmann en Jerusalem" e o concepto de "banalidade do mal" que un asocia inmediatamente á filosofa alemana.

Haraway describe tal "banalidade do mal" como "a renuncia a pensar", rasgo que ela atopa tamén de forma evidente neste momento da historia humana que coñecemos como Antropoceno e que ela denomina Chthuluceno. Esta denominación xoga coa etimoloxía grega da palabra (khthôn, "deus ou demo do inframundo" e kainos "agora"), co nome dunha araña -a Pimoa cthulhu- e co guiño aos deuses extraterrestres tentaculares de H.P. Lovecraft dos que ela non gosta demasiado. A nosa época comparte, segundo este análise, ese rasgo eichmanniano que Haraway, seguindo a Arendt, describe como "neglixencia común e corrente":

É dicir, aquí temos a un ser humano incapaz de volver para si aquilo que estaba ausente, aquilo que non era el, o que o mundo é na súa simple mismidade unívoca, o que se reclama como inherente ao que un non é. Aquí hai alguén que non pode ser un camiñante, que non pode rastrexar as liñas de vivir e morrer, que non pode cultivar a respons-habilidade, que non pode facer presente para si aquilo que está facendo, que non pode vivir en consecuencia nin coas consecuencias, que non pode facer compost. Para Eichmann o propósito importaba, o deber importaba, pero non así o mundo.

[...] Esta cualidade non era un baleiro emocional, unha falla de compaixón, malia ser iso verdade en Eichmann, senón que era unha rendición moito máis profunda ao que chamarei inmaterialidade, inconsecuencia, ou, en termos meus e de Arendt, neglixencia.

[...] Non había maneira posible de que o mundo devira unha "materia do coidado" para Eichmann e os seus herdeiros (nós?). O resultado foi unha participación activa no xenocidio.

Nesta descrición tan limpa está contida tamén unha crítica inevitable das políticas do noso tempo. Neglixencia, na Galiza, declinouse alá polo mes de novembro de 2003 nas rúas con motivo do accidente e xestión desastrosa do Prestige como "in-com-pe-ten-cia". Esta palabra, entoada por centos de miles de persoas nas rúas, fixo tremer as estruturas de poder que o exministro franquista Manuel Fraga tecera na nosa terra cos fíos das relacións mafiosas durante varias décadas. Transcorridos quince anos dende aquel momento histórico no cal a rama galega da socialdemocracia hispánica e o nacionalismo galego de esquerdas se aliaran para botar da presidencia da Xunta ao dinosaurio filofascista, estamos de novo no mesmo punto que entón.

Esta última década, politicamente botada ao lixo baixo a presidencia de Núñez Feijóo, encarna con exactitude esa idea de neglixencia encarnada na frase de Haraway: "o propósito importaba, o deber importaba, pero non así o mundo". Aquí, "o mundo" ven sendo o conxunto da poboación galega e das paisaxes que forman o noso país, o noso patrimonio cultural e a especificidade que se deriva del, o sistema produtivo e a economía ligada a el, a nosa sociedade como totalidade que é parcial e localmente incoherente e a representación política desta. Todo isto foi reducido literalmente á súa mínima expresión durante estes dez anos a base de neglixencias de toda índole sempre ao servizo de intereses concretos, de entidades e persoas determinadas, diso que coñecemos como "elites económicas locais" entregadas aos procesos de acumulación por desposesión dos que fala David Harvey ao referirse á fase actual do capitalismo.

Feijóo e as súas políticas teñen incrementado a velocidade do proceso de colapso territorial do que fala Xose Constenla no seu libro "O colapso territorial en Galiza" gobernando a prol dos intereses das elites económicas galegas e coa mirada posta todo o tempo nos seus superiores madrileños, eses que se integran harmonicamente no conglomerado de intereses hispánicos relacionados coa banca, a enerxía, o transporte, a construción e os restos da produción industrial na desgraciada Expaña (omito aquí as súas máis que ben coñecidas relacións cun famoso narco). O seu modelo, calcado do hispánico "desarrollismo" dos anos sesenta do século XX, está centrado na redución conceptual da Galiza en destino turístico entrañable centrado nese mix de relixión e pachanga disney que coñecemos como Camiño de Santiago. En paralelo, temos asistido á conversión da superficie do país nun interminable eucaliptal cruzado por ducias de autovías e autoestradas tras as cales non hai máis plan que dar traballo ás grandes construtoras madrileñas. A crise de 2008, solventada co afundimento das clases populares do país, so serviu para acelerar as políticas neglixentes deste goberno, centradas na substración de recursos dos máis desfavorecidos, nos implacables procesos de xibarización do sector público, no engorde simultáneo das contratas privadas e no desmantelamento de gran parte do mínimo tecido industrial que aínda sobrevive.

Mención aparte merecen os ataques á propia cultura do país (significativamente á nosa lingua), o uso das subvencións ao mundo cultural como mecanismo de compra de vontades, o emprego partidista dos medios públicos de comunicación e a ausencia de políticas culturais máis alá das migallas repartidas entre os ultraprecarizados sectores da arte, o cinema, a música ou a creación en todos os eidos. Idéntica situación á vivida no mundo da investigación e das universidades: o desprezo pola ciencia e a ausencia de apostas claras neste eido crucial da vida cultural e económica do país falan das prioridades do goberno durante esta década. Como non, destacar tamén a erosión programada da sanidade ou da educación pública. Salvados por pura sorte das peores consecuencias da pandemia do Covid-19, agardamos cruzando os dedos que o actual rebrote do virus na comarca da Mariña non se extenda polo país, sabedores de que o noso sistema sanitario, diminuído de forma sostida en recursos e persoal durante estes dez anos, non está listo para afrontar algo así.

Di Haraway que "outro mundo non só é urxentemente necesario senón tamén posible, pero só se non sucumbimos ao feitizo da desesperación, ao cinismo ou ao optimismo e ao discurso da crenza e a incredulidade do Progreso". E nesta afirmación lémbrome da lectura que Bifo Berardi fai de Bergson en "Futurabilidade": "Para que unha posibilidade pase da virtualidade á realidade é preciso que encarne nun suxeito, e que ese suxeito teña potencia. Como encarna unha posibilidade nun suxeito? Como pode ter potencia un suxeito? Unha posibilidade encárnase nun suxeito cando o magma da posibilidade atopa unha concatenación que transforma ese magma nunha subxectividade intencional".

Trato de preguntarme como é posible xuntar a Haraway con Berardi, a necesidade dos tecidos e das ligazóns entre os seres chtónicos que imos habitar o Chthluceno nesta parte do mundo e a obriga da posibilidade encarnada. O que vexo ao meu arredor, a miña propia experiencia persoal, están lonxe de ámbalas dúas cousas. Penso que estaría ben que, por unha vez, chegáramos a un proceso electoral sendo holobiontes interconectados e magma listo para converter o virtual en actual. Pero, tratando de non ser optimista nin pesimista nin desesperado, nin cínico nin crente no Progreso e en mitoloxías semellantes, atópome varado no lugar de quen está a ver vir unha onda que vai levarse por diante as nosas expectativas. A realidade que intúo é o desa acumulación de mecanismos e estruturas ao servizo do capital nos seus planos mundial, europeo, expañol, galego e municipal, e, fronte a todos eles, un magma inconsistente heteroxéneo preso de mil contradicións que impiden a súa articulación. Sería fermoso que o menos malo acontecera nestas eleccións do vindeiro 12 de xullo para sentir que, malia todas as trampas e trabas e imposibilidades destes procesos, temos dado un primeiro paso -pequeno, quizais case insignificante- pero necesario. Aínda que sexa para ter algo mínimo que poder celebrar o luns. Eu que sei.

EL humano, Diego Agrimbau y Lucas Varela

No zeitgesit da nosa época está incrustada inevitablemente dende fai algunhas décadas a posibilidade da apocalipse eco-climatolóxica. A lista de acontecementos que propician este estado de ánimo colectivo é ben coñecida por calquera que teña un mínimo de interese no tema: extincións masivas de especies animais e vexetais, aumento sostido das temperaturas medias na superficie do noso planeta, perda expoñencial de masas forestais (e da biodiversidade asociada), degradación dos nosos océanos por presenza de plásticos e de todo tipo de contaminantes, desaparición de ecosistemas completos, desaparición de glaciares e desxeo progresivo dos polos, aparecemento de fenómenos climatolóxicos extremos cada ano, degradación sostida das terras cultivables, avances continuados dos desertos e diminución das reservas de augas potables. As ficcións que recollen estes acontecementos acostuman a situar aos seres humanos en futuros máis ou menos próximos ao noso tempo coa intención de sinalar este momento exacto que estamos a vivir dende fai trinta-corenta anos como crucial no devir da vida na Terra. O obxectivo, ademais do simplemente ligado ao entretemento, semella claro: isto vai en serio, temos que rematar xa con este modo de vida no cal se seguen a considerar os recursos naturais como unha variable de valor infinito nas teorías económicas dominantes. As consecuencias de non facelo serán catastróficas e irreversibles, levando ao noso planeta nunhas poucas décadas a unhas condicións que farán practicamente inviable a vida nel .

El humano, malia compartir preocupacións temáticas con este estado de ánimo, despégase lixeiramente destas tendencias. Pegando un salto temporal considerable trasládanos cincocentos mil anos no futuro. Unha barbaridade en termos humanos pero un pequeno lapso en termos xeolóxicos e astronómicos e que lles serve aos autores para despregar unha interrogante máis que interesante: aniquilada a especie humana e rehabilitado o noso planeta para dar cabida á vida de novo, que sucede se aparecen outra vez algúns homo sapiens hipertecnolóxicos sobre a súa superficie?

Mesturando elementos da aventura fantástica e da ciencia ficción, este cómic convoca simultaneamente os espíritos de O corazón das tebras e de A máquina do tempo, partindo do feito consumado da apocalipse medioambiental como algo xa sucedido fai moito no planeta Terra, así como do papel crucial dos robots e das intelixencias artificiais na conservación da herdanza humana. De novo, esa cadea cuxos elos son a natureza, os seres humanos e os robots, que para autoras como Rossi Braidotti constitúen un continuo que define iso que se chama "o post-humano" aparece como elemento protagónico nun cómic. Baixo o pretexto dunha aventura fantástica nun contexto salvaxe, elementos da ciencia ficción máis ao uso combínanse para artellar unha reflexión de fondo calado sobre aquilo que permanece constante na natureza humana con independencia do seu contexto. Os enunciados destas reflexións, claro, oscilan entre a desesperación absoluta e un optimismo vacilante que, malia carecer de argumentos sólidos, abanéase sobre a corda frouxa da fe facendo piruetas con elegancia e intelixencia. Quizais o máis interesante -aparte da parella protagonista na cal o home encarna a irracionalidade que emana de certos trazos asociados ás masculinidades hexemónicas e a muller representa a racionalidade derivada tanto da curiosidade científica como dos cuidados e da protección dos afectos- sexan as intelixencias artificiais de distintos tipos que conviven con e dan soporte aos humanos. Estes personaxes semellan combinar unha inocencia primordial que os sitúa no territorio da infancia coa ausencia de sentimentos e a fidelidade ao seu código propia das máquinas, dando lugar con elo a entidades algo menos que humanas no terreo dos afectos ou as emocións pero máis que humanas no resto dos campos da súa experiencia.

O grafismo, debedor tanto dun Max hiperestilizado como dos tótems canónicos da liña clara franco-belga, resulta especialmente axeitado á hora de retratar esa terra proxectada no futuro, repleta de especies vexetais e animais estrañas pero con vagas reminiscencias do noso mundo coñecido na cal se instalan a parella protagonista e os seus robots.

Este debería ser un tebeo capaz de chegar a moitos tipos de públicos. As convencións do xénero (aventuras con elementos da ciencia ficción nun planeta terra do futuro sen humanos) están desenvolvidas con lixereza formal e gravidade temática, despregando preguntas de todo tipo, algunhas moi contemporáneas e outras máis intemporais, sobre a nosa condición como especie e o destino que nos agarda. É verán, a mellor época para darlle voltas a todo isto ben só, ben na compaña das nosas amizades, ou ben no lugar no que caben todas as nosas inquedanzas sen romperlle a cabeza con elas a ninguén en concreto. Este. Claro.