Leviathan (2014), Andrei Zvyagintsev

Escribiu Marx no Capital un parágrafo que se fixo especialmente soado: "todo o sólido desvanécese no ar; todo o sacro é profano, e os homes, ao fin, se ven forzados a considerar serenamente as súas condicións de existencia e as súas relacións mutuas". Nel describe os efectos corrosivos do capitalismo sobre as relacións sociais e a súa capacidade para eliminar sen contemplacións calquera obstáculo ao seu mecanismo de expansión e retroalimentación permanente.

Leviathan é, conscientemente, supoño, unha especie de parábola que describe as consecuencias deste proceso na Rusia contemporánea, pondo en pé unha historia na que se cruzan o drama particular do propietario dunha casa situada nunha paraxe idílica a piques de ser expropiada e a traxedia colectiva dunha sociedade abandonada á lei do máis forte e aos designios dunha maquinaria de estado corrupta até o tuétano.

A acción ten lugar nalgunha cidade do norte ruso, situada a miles de quilómetros -supoñemos- da capital, desa metrópole capaz de irradiar civilización pola vía do dereito e de manter esta en pé grazas ao monopolio da violencia que exerce o estado. Con todo, a medida que nos afastamos destes poderosos centros de produción de lexitimidade, as cousas vóltanse máis difusas: a fronteira entre o legal e o ilegal desléixase e a maquinaria do estado, corroída no seu interior debido á presenza de auténticas mafias de funcionarios corruptos, convértese nunha apisoadora ao servizo de intereses persoais. É fácil identificar ao Leviathan do título coa devandita maquinaria: dous dos protagonistas da película sofren nas súas carnes as consecuencias do enfrontamento con ela. Na biblia cristiá Leviathan é a encarnación do mal: un monstro que vive nas profundidades dos océanos e que está emparentado coa serpe que seduciu a Adán e Eva conducíndoos á súa expulsión do paraíso. Este mal absoluto é identificado na película coa trama formada pola "xente honorable" do pobo: o alcalde, os funcionarios da administración e da xustiza, os policías e o pope ortodoxo.

E é esta rede de delincuentes legais que conforman iso que adoitaba denominarse "as forzas vivas" a que dá forma ao Leviathan do título. O Mal abstracto-absoluto substánciase nunha constelación concreta de males particulares que actúan movidos exclusivamente pola cobiza. Non é tanto unha cuestión de debilidades de carácter como un problema estrutural no que cada individuo é unha peza con pouca marxe de manobra. A película non é moralista -polo menos durante a maior parte da metraxe-, non carga tanto o acento nas mezquindades individuais -aínda que tampouco pasa de longo ante elas- como na configuración da sociedade na que viven os protagonistas. E é, ao apelar ao condicionante colectivo das existencias individuais, unha película de marcado carácter político, que pon sobre a pantalla a incapacidade da política, da propia democracia e do estado de dereito diría eu, para sobrevivir nunha contorna no cal o único que conta é o afán de lucro descarnado e o uso da violencia para que as súas engrenaxes funcionen con soltura. Neste senso, este pobo no límite entre o civilizado e o bárbaro parece funcionar como metonimia de toda a sociedade rusa ao expor unha serie de conflitos que transcenden o que serían as problemáticas propias dunha vila pequena.

Visualmente a película apabulla coa súa fotografía dese norte descarnado e semidesértico, coas panorámicas das estradas interminables, cos planos dese mar que bate con violencia as súas praias e cantís. Se o belo é a combinación do fermoso e o terrible, poderiamos dicir que as paisaxes nas que se desenvolven as distintas escenas son dunha beleza indiscutible. En ocasións, mesmo, rozando o delirio, como neses planos nos que un esqueleto dunha balea varada nunha das praias ilustra coa efectividade do violento a decadencia do que, intuímos, foi unha vibrante cidade pesqueira agora en decadencia.

Para estruturar a parábola Zvyagintsev constrúe varios escenarios coas súas propias regras, coa súa lóxica interna definida con exactitude: o interior da casa do protagonista, na que os conceptos do doméstico e do familiar se amalgaman cunha claustrofobia de baixa intensidade e unha tenue sensación de peche; as paisaxes abertas que parecen non terminar nunca e que remiten a unha insignificancia do humano fronte á natureza; a liña de costa, con ese mar ameazante e permanentemente en tensión do que parece a piques de xurdir algún tipo de besta; as oficinas da administración, con ese resaibo ao Kafka do Proceso, con ese rumor hobbesiano que percorre toda a película e que neses lugares resoa de forma especialmente intensa; as dependencias do pope ortodoxo, nas que o terreal e o divino condénsanse baixo a forma do luxo. Cada paisaxe, natural ou humano, determina un tipo de escena e parece arrinconar ás súas personaxes, obrigándoos a desenvolver unha conduta concreta. Cada individualidade, en principio que movida pola forza dos seus desexos, parece condenada a ser empuxada polo peso da estrutura social e da historia colectiva modelada, entre outras cousas, por unha paisaxe que parece esmagalo todo.

Fronte a estas personaxes (sobre)determinadas pola súa condición, Zvyagintsev expón dous heroes de natureza moi diferente: o dono da casa que vai expropiar o alcalde e o avogado moscovita que acode a axudarlle. O primeiro é un mecánico vitalista ao que lle gusta gozar da vida sinxela que leva, unha encarnación de certa idea do que é un compoñente do "pobo". O segundo é un idealista convencido da forza do dereito, da necesidade da xustiza e un crente no valor dos procedementos legais como garantía da civilización. Ambos son debuxados con finura, atravesados por toda clase de contradicións e enfrontados a dilemas morais que os fan evolucionar na súa loita contra a besta. O alento de ambos, dinnos Zvyagintsev, non basta para cambiar o estado de cousas. A vontade individual é insignificante fronte á malla de intereses persoais que ten contaminada a estrutura da administración e que é a encarnación física dunha putrefacción ética total.

Di Enzesberger nun pequeno ensaio sobre a mafia que esta é "o capitalismo levado até as súas últimas consecuencias". E esa atmosfera mafiosa que envolve a todos os protagonistas se substancia cando chegan os momentos da verdade: cando parece que os desexos de xustiza do mecánico e do avogado están a piques de verse recompensados, o uso da violencia máis brutal funciona como o botón vermello que restaura a orde existente. Neste senso, hai un pesimismo desolado e autoconscente que ateiga todo o filme ao entregar o director aos seus protagonistas a diversas formas de castigo persoal que poñen enrriba da mesa o rostro do leviathan, a corrosión do seu alento e a podremia das súas motivacións.

A tese central do filme explota até as súas últimas consecuencias no tramo final da metraxe: as vontades heroicas individuais nunca serán quen de modificar o estado dunha sociedade, e, por tanto, o-que-hai é inmutable. A desgraza particular dos protagonistas aparece así como correlato da catástrofe social de todo un país. E as loitas particulares semellan estar condenadas ao fracaso, xa que, chegado o momento de tocar ao poder establecido, un só pode agardar por unha derrota absoluta que inclúe a posibilidade da aniquilación.

Finalmente, dicir que, xunto a "un toque de violencia" de Jia Zhang Ke, e como me fixo ver moi atinadamente Rafa, a película completa un díptico sobre o capitalismo contemporáneo máis aló do noso coñecido occidente que reforza a sensación de que o mundo ao completo se acha nunha espiral de catástrofes de diferentes escalas que parecen inevitables. O carácter de semiwesterns de ambas transmite a idea de que entramos nunha era na que civilización e barbarie conviven sobre un palmo de terreo mentres se redefinen as regras do xogo social, político e económico a gran velocidade. Este capitalismo global que se presenta como plantilla social intocable por todo o planeta baixo a máscara da democracia liberal resulta ser a porta á barbarie absoluta. Fronte a ela non bastan as heroicidades individuais. É obrigatorio ir moito máis alá dos sacrificios persoais e da desesperación que se extrae das caídas conseguintes.